Пры ім убачылі свет кнігі твораў Набокава, Платонава, вершаў і прозы Уладзіміра Высоцкага. Грышановіч стаў першавыдаўцом у нашай краіне і былым СССР серыі беларускай класічнай «Спадчыны». А таксама асмеліўся на выданне ў 1990-1991-м трохтомніка Салжаніцына «Архіпелаг Гулаг».

Творчы след

Мы можам смела ганарыцца тым, што наша крупская зямля блаславіла на творчасць такую творчую асобу. Валерый Грышановіч нарадзіўся ў гарадскім пасёлку Халопенічы 3 сакавіка 1947 года. Падаецца сімвалічным, што менавіта гэтым чыслом адзначаецца Сусветны дзень пісьменніка.

Жыццё гэтага неардынарнага чалавека было вельмі насычаным, вірлівым, поўным натхнення, яркіх спраў і крутых паваротаў. Бывала, што нават нагадвала амерыканскія горкі – ад такіх віражоў у любога можа закружыцца галава! Журналістыка і літаратура. Гэтым ён жыў! І чым бы ні займаўся, рабіў гэта заўзята, поўнасцю аддаючыся справе. Валерый Грышановіч добра валодаў гісторыяй і тагачасным станам літаратуры. Шмат пісьменнікаў ведаў асабіста. Зараз цяжка сказаць, колькі кніг убачыла свет за пяць гадоў, што ён узначальваў выдавецтва, але ўсе яго сучаснікі адзначалі асаблівы ўклад у гэтую важную справу. «Ганарыўся, што выдавецтву ёсць каго публікаваць, што наша гістарычная і ваенная проза стала вядомай ва ўсім свеце», – пісаў пра Грышановіча Эдуард Карніловіч.

Трэба сказаць, што і сам Валерый Мікалаевіч пакінуў свой, адметны, непадобны на іншых след у літаратуры. Аўтар шматлікіх вершаў, некалькіх дзясяткаў эпіка-публіцыстычных, сатырычных, гістарычных паэм. Паўтара дзясяткі з іх ён мусіў змясціць у зборніку «Карані і крона», якая рыхтавалася да выхаду ў літаратурна-мастацкім фондзе «Нёман»…

І тут ёсць цікавая акалічнасць. Памятаю нашу апошнюю сустрэчу, што адбылася крыху больш за дзесяць гадоў таму. Ён прыйшоў да мяне ў кабінет з сіняй папкай у руках. 

– Вось, займаюся выданнем двухтомніка пад назвай «Карані і крона». Сатырычныя і гістарычныя паэмы на рускай і беларускай мовах… – дзяліўся сваімі планамі. Але мне тады падалося, што гучаў яго голас неяк не надта ўпэўнена. Хоць звычайна ён падкрэслена трымаў марку. Нават тады, калі і не ладзілася, і не здаровілася…

Крыху пагаварылі, і ён паклаў тую папку на мой стол:

– Пакіну, можа калі спатрэбіцца…

Апошнім часам мы сустракаліся часцей. Валерый Мікалаевіч прыходзіў у рэдакцыю, тут ён быў сваім чалавекам. Дарэчы, пачынаў працоўную дзейнасць напрыканцы далёкіх 60-х менавіта ў нашай газеце, спачатку літсупрацоўнікам, а пасля ўніверсітэта – адказным сакратаром. А яго на гэтай пасадзе змяніў мой бацька, Мікалай Навахрост, калі Валерыя Грышановіча абралі сакратаром Крупскага райкама камсамола. Можна сказаць, што і скончыў свой працоўны шлях ён тут жа – ужо на пенсіі некалькі разоў замяняў у нас адказнага сакратара падчас яго адпачынку…

Але вернемся да папкі. Па датах, якія былі на дакументах, можна зразумець, што пачалася эпапея з выданнем кнігі ў 1998 годзе, звяртаўся ў міністэрства і выдавецтва і ў 2004-м. Узор тытульнага ліста датуецца 2006-м. На ім надрукавана: «Карані і крона» (Паэтычная хроніка грамадска-культурнага жыцця Беларусі і Расіі пярэдадня XXI стагоддзя). Унізе рукой аўтара напісана «Мінск. «Мастацкая літаратура», 2006 год». 

А ў 2007-м яго не стала. 

Але ж парадокс у тым, што сам Валерый Грышановіч, як мы ўжо адзначылі, пяць гадоў узначальваў выдавецтва. І фармальна нішто не перашкаджала яму друкаваць свае кнігі. Але думаецца, што ў яго быў нейкі ўласны маральны цэнзар – хацелася, каб творчасць ацанілі і падтрымалі іншыя…

На жаль, звестак пра выхад кнігі нідзе знайсці так і не ўдалося. Дарэчы, адзіны яго зборнік – «Стронцый у кроплі расы» – выйшаў у выдавецтве «Юнацтва» ў 1990 годзе…

Мінула больш за 10 год з нашай апошняй сустрэчы. Я гартаю папку і дагэтуль не вельмі разумею, чаму менавіта мне ён яе пакінуў. Мяркую, што гэта было ўсё, ці амаль усё, што пісалася пра яго – копіі крытычных артыкулаў і рэцэнзій, апублікаваных ў СМІ, звароты ў міністэрства і выданне… Праўда, рукапісаў тэкстаў там не было. Толькі анатацыя і змест. Першая апавядала пра тое, што новыя творы паэта прасякнуты бязмежнай любоўю да Бацькаўшчыны, да людзей, кажучы словамі Францыска Скарыны, «посполитых», верай у Будучае».  А змест сведчыў, што ў зборнік меркавалася ўключыць паэмы «Беларусь. Хрыстос. Маланка», «Посах у балоце», «Хатнія чэрці», «Маналог саціра», «Колас і Васілёк» і г.д., а таксама паэму-сказ «Халопенічы» з падзагалоўкам «Там, дзе майго дзяцінства калыска…» Усяго 15 твораў.

Дарэчы, гэта не адзіная нязбыўная мара паэта. У свой час ён падрыхтаваў зборнік «Пад статуяй Часу» і збіраўся яго выдаць у Маскве. Працаваў над хранікальна-даследчай аповесцю «Аб чым звініць меч», прысвечаную аналізу грамадскага жыцця Беларусі напрыканцы 90-х.

Нейкі сумны атрымліваецца аповед. Але ж давайце пагартаем тую сінюю папку з іншым настроем. Бо ў ёй занатавана самае адметнае пра нашага таленавітага земляка.

Там, дзе майго дзяцінства калыска 

Апантаны сваімі Халопенічамі – гаварылі пра яго ў літаратурным асяроддзі. І сапраўды яно было так. Калыску свайго дзяцінства гэты таленавіты і неардынарны чалавек шанаваў да апошняга ўздыху. Вось як узрушана і маляўніча, нават лёгка ўяўляецца зрокава, апісаў ён яе лірычным радком:

 …Там, дзе рачулка вірлівая Пена

Выцякала калісьці

З крынічнага возера Хола,

Дзе жывою стаяла сцяною

Дрымучая пушча,

Глуха бор пракаветны шумеў – 

Вёў няспешную з небам размову…

там, дзе майго дзяцінства калыска, 

над якой карагоды сіняватых зорак

разгараліся ў небе цёмным 

і месяц свяціў залатым сярпом…

У творы, зыходзячы з гісторыі свайго роду, ён звяртаецца да гісторыі сваёй малой Радзімы. Трэба сказаць, гэты ўрывак – адзінае, што ўдалося знайсці з той паэмы. Поўны тэкст шмат гадоў таму друкаваўся ў «ЛІМе», відаць, гэта была толькі адна публікацыя. Але землякі мелі магчымасць пачуць гэты твор. Было гэта ў маі 1998 года на ўрачыстасці з нагоды адкрыцця ў Халопенічах бюста Адама Багдановіча.  

Радзіма, род, сям’я – гэтыя словы не зыходзілі з яго вуснаў, жылі ў сэрцы і ў творах. Згадваецца, што яго даўнія продкі хадзілі на Грунвальд. А прадзед, Іван Ігнатавіч Баркоўскі, быў першым настаўнікам Адама Багдановіча, вядомага вучонага-этнографа, бацькі Максіма Багдановіча, аднаго з пачынальнікаў і класікаў беларускай літаратуры, нашага земляка. Таму натуральна, што і Валерыю быў наканаваны літаратурны шлях. Дарэчы, і псеўданімы ён сабе абраў адпаведныя – Дзедаў і Баркоўскі-Дзедаў.

І пайшоў ён гэтым літаратурным шляхам лёгка, упэўнена, як кажуць, шырокім крокам. З адзнакай скончыў школу ў Крупках. Паступіў на аддзяленне журналістыкі філфака БДУ. Але літаральна пасля першага курса забраў дакументы і паехаў у сталіцу вялікага Саюза. Паспяхова вучыўся на журфаку прэстыжнага Маскоўскага ўніверсітэта імя Ламаносава. Студэнцтва было вельмі плённым, ён з прагай спасцігаў усе навукі. Усё гэта, а таксама востры розум і талент, паспрыяла яго імклівай кар’еры. Працаваў Грышановіч у Крупскай і Клецкай раёнках, першым сакратаром Крупскага райкама камсамола. Паэтычны дэбют адбыўся ў рэспубліканскім друку. У 1968 годзе ў «Сельскай газеце» выйшаў яго верш «Беларусь – мая лепшая песня». Пэўны час працаваў  у Мінскім абкаме камсамола і ЦК ЛКСМ Беларусі. Служыў у арміі – у знакамітай 120-й Рагачоўскай дывізіі ў палітаддзеле.

Хуткі экспрэс

Не памылюся, калі скажу, што самай яркай старонкай яго журналісцкай дзейнасці стала газета «Знамя юности». Спачатку намеснік рэдактара, потым – рэдактар. Сучаснікі згадвалі, што працаваў ён шчыра і натхнёна, добра ведаў газетную работу і не ўяўляў без яе свайго жыцця. Ён імкнуўся, каб газета стала любімай моладдзю, з радасцю адкрываў дарогу ў журналістыцы маладым талентам.

«Валерый Грышановіч быў чалавекам, без якога немагчыма ўявіць і Мінск, і нашу журналістыку тых гадоў, – успамінаў у адной з публікацый Павел Якубовіч. – Гэта ён вывеў сярэднестатыстычную маладзёжку 70-х на такія хуткія рэйкі, што пакацілася яна з хуткасцю экспрэса. …Каб купіць «ЗЮ» ў Мінску, трэба было адстаяць раніцай пэўную чаргу».

І вось на такім уздыме лёс робіць круты віраж. Падпісанае да друку бяскрыўднае (па сённяшніх мерках) інтэрв’ю з адным з рэфарматараў расійскага тэатра Юрыем Любімавым каштавала Грышановічу пасады. Не будзем удавацца ў тагачасныя нюансы, але ў вялікай журналістыцы ён утрымаўся. Працаваў загадчыкам аддзела навін у газеце «Советская Белоруссия», затым інструктарам сектара газет і часопісаў ЦК КПБ. Потым было ўжо згаданае выдавецтва «Мастацкая літаратура».

Год (з 1999 па 2000) Валерый Мікалаевіч быў галоўным рэдактарам рэдакцыі літаратурна-мастацкіх праграм БТ. Дарэчы, у мяне і зараз захоўваецца яго візітоўка з тае пасады. І тут у яго былі грандыёзныя планы. У адным з інтэрв’ю газеце «Культура» ён сказаў: «Менавіта ў 2000-м годзе, на зломе тысячагоддзяў, я як галоўны рэдактар лічу найважнейшым клопатам усіх нашых супрацоўнікаў… напоўніць нашы перадачы галасамі мінуўшчыны, класікаў, сказаць добрыя словы пра сучаснікаў, пра тых, хто сёння з намі. Каб яшчэ раз узмацніць непарыўную сувязь пакаленняў і часоў».

Нялёгкім стаўся для Грышановіча гэты злом часоў і эпох, перыяд, напоўнены далёка не лепшымі падзеямі, шуканнямі і стратамі... У выніку неяк заблукаў і, напэўна, разгубіўся ў гэтым жыцці.

Але, як бы там ні было, ён яшчэ спадзяваўся ў 2006-м выдаць свае «Карані і крону»…

У 2017 годзе дзве даты, звязаныя з імем Валерыя Грышановіча, – 70-годдзе з дня нараджэння, і 10 гадоў, як яго няма. Але ж ёсць яго вершы – арыгінальныя, па-свойму наватарскія, што набатна гавораць аб вострых праблемах, якія актуальныя і зараз: развязванне ваенных канфліктаў, забруджванне зямлі, тэхнагенныя катастрофы. 

Характэрныя рысы яго творчасці – пошук навізны формаў, гістарызм, сувязь гісторыі і сучаснасці. Усе адзначалі яго ўлюбёную эпічна-публіцыстычную форму і палымяны змест, а імя Валерыя Грышановіча ў паэзіі называлі нечаканым і непрадбачаным. Што і казаць, наш зямляк, вядомы беларускі паэт Васіль Зуёнак вызначыў жанр яго твора «Вока бездані» як рок-паэму. І гэта ў канцы 80-х! Ён пісаў: «Гэта сучасная, а калі быць дакладным, наватарская паэма. Яна нетрадыцыйная і формай, і вобразамі, і пастаноўкай праблем. Уражвае ўжо сам спіс дзеючых асоб. Рэальныя людзі далёкага і недалёкага мінулага, сучаснікі, знаёмыя і сябры паэта. І нават прадстаўнікі біблейска-міфічнага свету… Фармальна паэма не мае строгага сюжэту, вытрыманага ў кананічных рамках. Гэта хутчэй – рок-паэма, спавядальна распавядаючая пра любоў, боль і драматызм нашага часу».

У ёй няма гладкапісу. Духоўны свет паэта – свет тагачаснага чалавека, што зведаў усе супярэчлівасці XX стагоддзя.

Светом жгучей любви я обвит,

а Вселенная  озарена.

Вырос я из зерна

От трагического обмолота

С генетическим кодом войны.

Мои корни она выжигала – 

Ниву отчую на недород обрекала,

И градом металла

Выбивала мой род и народ.

Ды і сама назва зборніка, куды ўвайшла паэма, уражвае. Стагоддзямі паэты бачылі ў кроплі расы – сонца. «Стронцый у кроплі расы» – паслячарнобыльскае бачанне свету.

Валерый Грышановіч – не толькі паэт, ён – публіцыст, аўтар шматлікіх публікацый пра герояў вайны і сучаснікаў, адзін з аўтараў кнігі нарысаў «Дальнія дарогі». Разам з вядомым беларускім журналістам Міхаілам Кацюшэнкам напісаў кінасцэнарый «Хроніка знаходжання на зямлі» пра лётчыка-касманаўта, нашага земляка Уладзіміра Кавалёнка.

Прайшоўшы пэўнае кола, ён усё часцей вяртаўся да калыскі, дзе пачалося яго жыццё, – на Крупшчыну. Тут яго памятаюць. І яшчэ. Перада мной – рукапіс паэта, які знайшла ў сваім архіве наш адказны сакратар Таццяна Талкачова. З тых старонак, што захаваліся, можна здагадацца, што пісаў ён пра сябе асобныя біяграфічныя звесткі да 50-годдзя. Напэўна, рыхтаваўся артыкул. Там некалькі вершаў. У тым ліку і «Худава». Нешта мне падказвае, што ён так і застаўся ў рукапісу. Мяркую, будзе нядрэнна, калі ён убачыць свет з нагоды 70-годдзя паэта… 

Худово

Белым туманом окутана

милая вёсачка Худово на голубом берегу.

От кутерьмы и душевного смога,

От недруга взгляда косого

В Худово я убегу.

Утречком раненько-раненько

В первую избу без стука

Войду. Дядя Сережа Тайников

Словно родного племянника

Встретит медом и пряником,

Выставит гостю с глазуньей сковороду.

Гостеприимство у Тайниковых – в роду.

Нет, не засыпали

Свежесть криничного озера,

Доброту в христианском народе – Бульдозером…