Учэпістая памяць Надзеі Кузьмінічны Фёдаравай (на здымку) з пасёлка Крупскага бясконца перагортвае жыццёвыя старонкі. І жанчына гэта робіць ахвотна. А іх, успамінаў, за дзевяць дзясяткаў гадоў сабралася багата, на цэлую кнігу хопіць. Нялёгкая доля выпала маладзенькай дзяўчыне – быць на вайне. Здаецца, жанчына і вайна – паняцці палярныя. Але час выбраў іх. Памятаеце, як сказаў паэт: «Гэта ваша бессмяротнасць увасоблена ў Харужай, з вашай мужнасцю Мазанік меч дамоклаў узняла!»– І сапраўды, мінула шмат дзесяцігоддзяў, а першы дзень вайны помню так выразна, быццам усё адбылося ўчора, – пачала размову Надзея Кузьмінічна. – Нарадзілася я на Расоншчыне. Скончыла 7 класаў і паступіла ў Полацкае педагагічнае вучылішча. Год адвучылася ўжо, разам з сяброўкамі прыйшла на экзамен, якраз павінны былі здаваць анатомію, а нам і аб’явілі, што пачалася вайна. Ніхто нас ужо, канечне ж, не пытаў, выставілі адзнакі і аддалі дакументы. Дырэктар вучылішча прачытаў нам радкі з верша Уладзіміра Маякоўскага, якія заклікалі змагацца з ворагам, і адправілі ўсіх дамоў. Цягнікі ў той дзень перасталі хадзіць, таму давялося дабірацца пешшу. Цяжка было пераадольваць кіламетр за кіламетрам, адразу ішла ў абутку, затым зняла яго і крочыла басанож, але гэта яшчэ горш было. Добра, што машына спадарожная ехала, а ў кузаве жанчына сядзела. Пэўна, яна і пастукала ў кабіну вадзіцелю, каб той спыніўся. Так падабралі мяне і падвезлі да дома. А мая мама вельмі хвалявалася за мяне, хацела ўжо ісці шукаць.
Далей Надзея Кузьмінічна расказвала, што 7 ліпеня 1941 года яе тата пайшоў на фронт. Кожны займаўся сваёй справай. Але калі ля іх хаты паставілі гарматы, дык вяскоўцы збеглі ў лес. Да шчасця, стрэлаў не было чуваць, таму ўсе вярнуліся дамоў. Але ў вёску прыйшлі немцы. Бацька на фронце, сама Надзея камсамолка – гэта сур’ёзныя падставы хвалявацца за сваіх родных.
– Наш Расонскі раён з ліпеня 1941 года па ліпень 1944 года быў акупаваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі. А з верасня 1942 года ў раёне стаў партызанскім краем, – працягвала мая суразмоўца. – У 1943 годзе на нашу вёску Дворышча наляцелі карнікі і расстрэльвалі ўсіх, каго бачылі. Выратаваўся толькі той, хто ўцёк лес. Я ў той час была ў дзядзькі, а маму і майго малодшага брата немцы забілі. Побач з вёскай у лесе стаяў партызанскі атрад. Дык я са сваёй стрыечнай сястрой дапамагала ім і есці варыць, і бялізну мыць. Партызаны сходзяць на заданне, а тады адпачываюць, і наша дапамога ім была вельмі дарэчы.
Як гаварыла Надзея Кузьмінічна, увосень 1943 года, якраз перад Кастрычніцкімі святамі, пад горадам Невель стаў фронт. Яе дзядзька прыйшоў з партызанскага атрада і прапанаваў прабірацца менавіта туды. Які-ніякі хатні скарб закапалі ў яму, а штосьці ўзялі з сабой, і на падводзе паехалі ў бок Невеля.
– Але тут наляцелі самалёты, сталі бамбіць і многа людзей загінула, – гаварыла Надзея Кузьмінічна. – Колькі мы ехалі, колькі ішлі, але нарэшце дабраліся да вёскі Ножніцы, дзе нам паведамілі, што на тым баку – нашы. Маста няма, перапраўляліся на плыту. Я трапіла ў нейкую хатку ды і заснула, бо моцна стамілася. А прачнулася, глянула ў вакно, а там людзі ў пагонах. Вось так я апынулася ў адной з воінскіх часцей. Ізноў мыла бялізну, норма была – 40 пар у дзень. Адразу рукі балелі, а затым уцягнулася. Наступіў 1944 год, па ўсёй Беларусі пачалося наступленне. А тут і тата мой адклікнуўся – прыслаў мне пісьмо. Ад радасці я была на сёмым небе. Ён ведаў, што я адна засталася. А сам ваяваў пад Масквой, двойчы паранены, ляжаў у шпіталях. У хуткім часе ён прыехаў і забраў мяне з сабой. Я працавала ў хірургічным палявым перасоўным шпіталі № 701. Там таксама і мыла, і хворых даглядала.
Армія рухалася наперад, а за ёй і шпіталь. Праехала наша Надзея Кузьмінічна Бесарабію, Малдавію, Югаславію, Чэхаславакію. Успамінае моцныя баі каля возера Балатон. Вайна для яе закончылася пад горадам Трайзен, што каля Вены. Усе хутчэй імкнуліся трапіць дадому, а бацька з дачкой прыехалі ў Кіеў, дзе пазнаёміліся з салдатам, расказалі яму, што сям’і ў іх няма і некуды ехаць. Той і прапанаваў ім паехаць у Лошыцу, што каля Мінска.
– Тата працаваў у саўгасе, а я ўладкавалася ў Беларускі штаб партызанскага руху на пасаду картатэчніцы аддзела кадраў, – заўважыла Надзея Кузьмінічна. – Але выйшла замуж, муж быў са станцыі Крупкі. Пераехалі сюды, пабудавалі дом, тут нарадзілася трое дзяцей. Толькі нядоўгім было наша сумеснае шчасце. У 37 гадоў я засталася ўдавой. Выгадавала дзяцей, дала ім адукацыю, прыязджаюць да мяне цяпер ужо са сваімі дзецьмі і ўнукамі. Ёсць у мяне і надзейная памочніца, мой Свецік. Так я і заву свайго сацыяльнага работніка Святлану.
Май... Пад вокнамі прыбяраюцца ў квецень яблыні і грушы. І ў гэтыя дні невыпадкова Надзеі Кузьмінічне ўсё больш успамінаецца вайна, памяць з зайздроснай настойлівасцю ўваскрашае адзін за адным яе эпізоды. Асобныя тыя эпізоды занатаваны на фатаграфіях ваенных гадоў, якія беражліва захоўвае жанчына ў сваім альбоме.
