Сапраўды, што ж гэта за Партызанск на самой справе? Адказ мы знаходзім у кнізе «Партызанскімі сцяжынамі» аднаго з арганізатараў партызанскага руху ў Беларусі, былога камандзіра 128-га асобнага атрада М.Ф. Сперанскага: «Как только мы узнали, что на нескольких станциях выгрузились фронтовые гитлеровские части и в сторону нашего леса тремя путями движется целая дивизия, мы оставили свой город Партизанск, как некоторые называли хорошо обжитый лагерь на берегу Бобра, и вместе со всеми соседними отрядами ушли в знакомые нам Усакинские леса».
Лагер 128-га партызанскага атрада – гэта ўмоўны горад у вузкім сэнсе слова.
У больш шырокім сэнсе можна назваць і іншыя ўмоўныя вуліцы-лагеры партызан атрадаў Ізоха, Юданава, дэсантных груп Бухава, Сарокі, Колесавай, Вацлаўскага, якія дыслацыраваліся на адлегласці 5-10 кіламетраў адзін ад другога ў лясным масіве ад вёсак Гумны да Выдрыцы. Цэлы буйны партызанскі горад, пра які распавядзём больш падрабязна.
Пачыналася яго будаўніцтва яшчэ ў красавіку 1942 года з высадкі ў крупскіх лясах дэсантнікаў Барыса Вацлаўскага. Барыс Мікалаевіч хутка ацаніў перавагі мясцовасці: вялікі лясны масіў, адносна недалёка ад буйных гарадоў Барысава і Оршы, а галоўнае, ад чыгункі, на якой магчыма было здзяйсняць дыверсіі. Ён звязаўся па рацыі з разведцэнтрам. Хутка пасля гэтага кіраўнік цэнтра падпалкоўнік А.К. Спрогіс накіраваў у гэтую мясцовасць яшчэ некалькі разведгруп, а летам 1942 года разам з чарговай разведгрупай і сам выкінуўся з парашутам, каб арганізаваць узаемадзеянне дэсантнікаў і партызан на месцы.
Разведцэнтр быў створаны на Крупшчыне ў лясным масіве каля вёскі Гумны. Спрогіс правёў нараду з прадстаўнікамі разведгруп і партызанамі адразу ж пасля дэсантавання. Яна працягвалася 2 дні. Спачатку кіраўнікі разведвальна-дыверсійных груп і партызанскія камандзіры дакладвалі пра зробленае.
«За июнь-июль пущено под откос 12 фашистских эшелонов, – паведаміў Рыгор Якаўлевіч Сарока. – Уничтожено немало вражеской техники и живой силы противника. Повреждены несколько десятков километров проводной связи. Можно было бы сделать больше, но фашисты усилили охрану железной дороги, по обе стороны стали вырубать лес, снижена скорость движения поездов».
Барысу Мікалаевічу Вацлаўскаму таксама было пра што дакладваць: «Кроме ведения разведки в районах Борисова, Крупок, Толочина бойцами отряда пущено под откос 10 железнодорожных составов с живой силой, различной техникой и грузами, уничтожено до полутора тысяч солдат и офицеров. Сожжено также 25 автомобилей, убито и ранено более ста оккупантов, взорвано два железнодорожных моста. Мы взаимодействуем с партизанскими отрядами Сергея Жунина, Виктора Свистунова, систематически через рацию передаем агентурные сведения о противнике в районе дислокации диверсионных групп.
Аляксей Андрэевіч Бухаў таксама даклаў пра дыверсіі на чыгунцы і асобна спыніўся на разведвальнай рабоце, якую праводзілі ў Барысаве дзве дэсантніцы яго групы Ганна Кулікова (псеўданім «Белка») і Анастасія Лісіна («Горностай»).
Дарэчы, трэба адзначыць, што менавіта група Бухава найбольш эфектыўна праводзіла разведвальную работу. Ён быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга, як адзначана ў наградным лісце менавіта за тое, што група актыўна займалася разведвальнай дзейнасцю і перадала ў цэнтр нямала цэнных звестак. Б.М. Вацлаўскі ж узнагароджаны за сваю партызанскую дзейнасць ордэнам Леніна.
На нарадзе камандзір партызанскага атрада імя Варашылава Ф.В. Юданаў паведаміў, што атрад быў створаны ў красавіку 1942 года на аснове групы з 47 чалавек былых ваеннапалонных і за кароткі час вырас да 350 чалавек. На яго рахунку таксама шмат пушчаных пад адхон эшалонаў, праведзеных баявых аперацый, у прыватнасці, спалены мост на рацэ Можа каля вёскі Узнаж.
Васіль Паўлавіч Свістуноў, які са студзеня 1942 года стаў камандзірам 128-га атрада замест М.Ф. Спяранскага, адзначыў, што атрад пасля таго, як з нагоды блакады Клічаўскай партызанскай зоны перабазіраваўся ў Крупскі раён, 13, 22 і 24 жніўня пусціў пад адхон тры эшалоны праціўніка на чыгунцы ў раёне станцыі Крупкі.
У выніку двухдзённая нарада ў лесе пад Гумнамі фактычна ператварылася ў школу ўдасканалення тэарэтычных ведаў і практычных навыкаў каманднага саставу атрадаў і штаба аператыўнай групы.
«Первым делом, – пазней успамінаў Артур Спрогіс, – вручили им письма от родных и близких, обновили экипировку. За общими разговорами люди почувствовали раскованность, шутили, смеялись, позабыв на время о своих невзгодах. После кратковременного отдыха мы с комиссаром объявили разведчикам приказ штаба фронта, уточнили новые маршруты, боевые задачи, сменили пароли, шифры, радиопозывные. Рассказали о положении на фронтах, о развернувшемся движении сопротивления против гитлеровцев во Франции и Югославии».
На нарадзе было вырашана аб’яднанымі сіламі разграміць добра ўмацаваны і даволі шматлікі гарнізон праціўніка ў Выдрыцы. Баявая аперацыя была прызначана на 11 верасня. Як яна прайшла, мы адзначалі раней у артыкуле пра Алену Колесаву.
«После разгрома гарнизона в Выдрице, – успамінаў Спрогіс, – я понимал, что гитлеровцы не станут мириться с такой занозой, как наш отряд. Кроме того, дерзкие рейды белорусских партизан по немецким тылам расстраивали их планы по колонизации оккупированных советских территорий. Разведка установила, что эсэсовцы усиливают свой опорный пункт в зоне особого отряда. Стягиваются подразделения 403-й дивизии, батальоны власовцев, военно-полевой жандармерии и местной полиции».
Супраць партызан, якія дзейнічалі ў Мінскай вобласці, была накіравана і знятая з фронту 1-я мотапяхотная брыгада СС пад камандаваннем генерал-маёра СС Карла фон Трайенфельда. М.Ф. Сперанскі, якога мы цытавалі ў пачатку артыкула, праўда, піша пра дывізію. Карная аперацыя мела кодавую назву «Балотная ліхаманка».
І. Каўтун у артыкуле «Брыгада СС спецыяльнага прызначэння», надрукаваным у зборніку «Тайны СС», азначыў наступнае: «Когда 10 сентября 1942 года соединение сняли с фронта и перевели под Борисов (населенный пункт Выдрица), чтобы применить в операции «Болотная лихорадка», подчиненные Тройенфельда уже обладали большим боевым и карательным опытом».
У сувязі са склаўшыміся абставінамі партызаны 128-га атрада, як адзначалася ў прыведзеным вышэй урыўку, пакінулі Партызанск і перадыслацыраваліся зноў ва Усакінскія лясы. Група Вацлаўскага Б.М. таксама пачала рэйд за межы Крупскага раёна. Дыверсійныя ж групы Р.Я. Сарокі, А.А. Бухава ўліліся ў партызанскі атрад імя Варашылава пад камандаваннем Ф.В. Юданава.
Карная аперацыя працягвалася да 20 верасня, пасля чаго партызаны і дыверсійныя групы зноў актывізавалі сваю дзейнасць.
Дзмітрый ХРОМЧАНКА, кандыдат гістарычных навук.
